Thuộc địa phận xã Sơn Trạch (huyện Bố Trạch) bến phá Xuân Sơn là một trong những điểm di tích quốc gia đặc biệt thuộc hệ thống di tích lịch sử đường Trường Sơn-đường Hồ Chí Minh trên đất Quảng Bình. Trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước, đây là một trong những bến phà huyết mạch trên tuyến vận tải tiếp tế, chi viện chiến lược cho chiến trường miền Nam.

Bến phà Xuân Sơn

Trước đây, bến Xuân Sơn chỉ là một bến đò ngang phục vụ nhân dân qua lại trên sông Son. Năm 1965, cùng với sự ra đời của đường 20 Quyết Thắng, bến phà Xuân Sơn chính thức ra đời với nhiệm vụ đưa người, xe sang sông, bảo đảm cho các hướng chi viện từ đường 12 và đường 15 cùng vượt khẩu với đường 20 Quyết Thắng.

Trong thời kỳ đầu, đơn vị sử dụng phà 18 tấn của Ty Giao thông Quảng Bình chuyển sang với nhiệm vụ chủ yếu là kéo phà bằng tay thông hai bến Xuân Sơn-Phong Nha. Lực lượng tham gia xây dựng và bảo vệ bến phà lúc này do Ty Giao thông Quảng Bình quản lý. Năm 1966, Đại đội cầu phà Xuân Sơn được thành lập, lấy phiên hiệu là C16 cầu phà, thuộc Binh trạm 14, Đoàn 559 phụ trách.

Do nằm ở vị trí quan trọng trên tuyến vận tải chi viện chiến lược cho chiến trường miền Nam nên bến phà Xuân Sơn trở thành trọng điểm đánh phá rất khốc liệt, tọa độ lửa trong kháng chiến chống Mỹ. Đế quốc Mỹ muốn hủy diệt tất cả sự sống trên vùng bến phà Xuân Sơn nhằm ngăn chặn sự chi viện của miền Bắc vào miền Nam, chúng thường xuyên cho máy bay ném bom oanh tạc xuống khu vực Xuân Sơn – Phong Nha, đặc biệt là tại bến phà.

Địch đánh ác liệt ở phà Xuân Sơn, để kịp thời thông tuyến chi viện cho chiến trường miền Nam, cán bộ, chiến sỹ công binh và nhân dân địa phương đã tổ chức mở thêm bến phà Nguyễn Văn Trỗi (còn gọi là bến phà B, cách phà Xuân Sơn – bến phà A về phía thượng nguồn sông Son khoảng 4 km, cách cửa động Phong Nha khoảng 800m) phối hợp cùng phà Xuân Sơn đưa người và xe sang sông.

Đồng thời, lúc này, phương tiện vận chuyển cũng được tăng cường như phà, canô và đặc biệt là phao để gắn cầu. Sau một thời gian, địch phát hiện được nên chúng cho máy bay đánh phá ác liệt hai bờ nam, bắc Xuân Sơn. Dưới làn bom đạn của địch, các chiến sỹ của Đại đội cầu phà không hề run sợ mà càng nêu cao ý chí quyết tâm đánh Mỹ.

Để hạn chế thiệt hại do bom đạn của kẻ thù, bộ đội ta đã mưu trí chọn động Phong Nha làm nơi cất giấu cầu phà, canô cũng như các khí tài khác. Nghị quyết đơn vị lúc này đưa ra là: “Động là nhà, bến phà là trận địa”. Mỗi ngày vào khoảng 17 giờ, những chiếc phà, ca nô từ động Phong Nha trở lại hai bến phà làm nhiệm vụ vận chuyển tiếp tế đôi bờ. Rạng sáng, những chiếc phà, ca nô, cầu phao lại được tháo ra để kéo vào giấu tại động Phong Nha.

Càng thua đau trên chiến trường miền Nam, đế quốc Mỹ càng tập trung đánh phá với mức độ ác liệt hơn trước. Ban ngày, chúng cho các loại máy bay L19 trinh thám, chụp ảnh quan sát dọc bờ sông Son.

Đêm đến, chúng sử dụng máy bay C130 thả đèn dù, pháo sáng nhằm dò tìm mục tiêu để đánh phá. Bến phà Xuân Sơn được ví như chiếc túi đựng bom của không lực Hoa Kỳ. Nhiều loại máy bay với đủ các loại bom đạn mà Mỹ bắn phá miền Bắc đều được chúng dội xuống ở đây. Đặc biệt, chúng sử dụng bom tia laze, bom từ trường, thủy lôi thả xuống trên dòng sông Son.

Năm 1968, mức độ đánh phá của giặc Mỹ càng dữ dội và khốc liệt hơn. Ước tính mỗi ngày có khoảng 12 đến 16 tốp máy bay bắn phá, liên tục từ ngày này sang ngày khác, tuần này sang tuần khác. Trên đoạn sông Son từ bến Xuân Sơn vào cửa động Phong Nha với chiều dài chưa đầy 5 km nhưng có lúc địch thả 60 đến 80 quả bom.

Hai bên bến phà bị bắn phá tan hoang, xơ xác. Địch còn sử dụng rocket bắn vào cửa động Phong Nha hòng đánh sập hang động, phá hủy và làm hỏng nhiều phà, bắn cháy nhiều ca nô khi qua sông, đánh cháy nhiều hàng hóa ở bãi tập kết hàng phía nam. Đặc biệt, nhiều cán bộ, chiến sỹ, nhân viên đã bị thương và hy sinh trong lúc làm nhiệm vụ bảo vệ bến phà.

Cán bộ, chiến sỹ đơn vị phà Xuân Sơn đã chiến đấu anh dũng, quyết tâm đưa xe thông bến. Các chiến sỹ, nhân viên bến phà cùng với dân quân địa phương, TNXP và các lực lượng bộ đội chiến đấu ngoan cường bảo đảm cho mạch máu giao thông thông suốt. Hai bên bờ nam-bắc sông Son, ta bố trí trận địa pháo 12,7 ly, 37 ly, 57 ly… để yểm trợ, bảo vệ bến phà. Ban chỉ huy bến phà đã chủ động, sáng tạo phân chia chiến sỹ thành nhiều tổ: tổ rà pháo, mở bom mìn, tổ vận chuyển phà và tổ quan sát chiến đấu.

Để hạn chế sự đánh phá của địch, bộ đội ta đã có nhiều sáng kiến như dùng nam châm buộc dưới đáy những thùng phuy để cho ca nô, phà kéo đi rà phá bom từ trường. Có chiến sỹ đã dũng cảm ôm mìn lặn xuống sông buộc vào những quả bom chưa nổ để phá. Giữa năm 1968, khi cầu phao bị đánh chìm, cả đơn vị tập đã trung lực lượng để kéo phà ngay dưới làn mưa bom bão đạn của kẻ thù để cho xe thông chuyến.

Trong những năm tháng ấy, nhiều cán bộ, chiến sỹ, TNXP của ta đã anh dũng hy sinh để bảo vệ phà, ca nô, khí tài phục vụ chiến trường. Các anh Trần Vân đã hy sinh anh dũng khi đang chỉ huy vượt sông, anh Trần Văn Tưởng bị thương ở bụng vẫn lái ca nô cập bến phà an toàn. Anh Phan Thanh Chạy khi phá bom từ trường đã anh dũng hy sinh.

Các anh Hồ Đăng Rích, Lê Đức Tín, Võ Thế Chơn… tình nguyện đi phá bom từ trường, trước khi đi đơn vị đã làm lễ truy điệu sống. Biết bao mồ hôi và xương máu của chiến sĩ, nhân viên bến phà, thanh niên xung phong đã đổ xuống nơi đây để lập nên những chiến công thầm lặng cho đoàn xe được nối tiếp đôi bờ, bảo đảm yêu cầu chi viện cho chiến trường với một ước mơ và hoài vọng thiêng liêng là giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

Bến phà Xuân Sơn được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia năm 1986. Ngày 9-12-2013, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 2383/QĐ-TTg xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt đối với bến phà Xuân Sơn thuộc hệ thống di tích đường Trường Sơn-đường Hồ Chí Minh ở Quảng Bình.

Di tích bến phà Xuân Sơn hiện nay nằm trong quần thể khu du lịch Phong Nha-Kẻ Bàng gồm bến phà, tượng đài Chiến thắng, nhà bia tưởng niệm, trở thành “địa chỉ đỏ” trên hành trình du lịch về nguồn, thăm chiến trường xưa.

Minh Đức-Phan Ánh (baoquangbinh.vn)